به بهانه نمایش فیلم مستند قوم باد در شبکه 4

برنامه مستند 4 که سه شنبه شبها از شبکه 4 پخش می شود، این هفته به نمایشی از فیلم مستند در اصل درخشان “People of the Wind” پرداخته بود. اما آنچه از تلویزیون پخش شد کمترین نشانه ای از آن درخشش نسخه اصلی فیلم که نداشت، هیچ، بلکه با دستکاریهایی شگفت انگیز در آن ـ که مانده ام چه دستان توانایی از عهده آن برآمده اند ـ در جهت تخریب اساسی وجهه آن فیلم تحسین برانگیز عمل کرد.

خوشبختانه این شانس را داشتم که نسخه اصلی فیلم را ببینم. تماشای نخستین چنان مرا جذب کرد که پس از بارها به تماشای آن نشستم و همه لحظات آن را کاویدم. از هفته قبل که فیلم Grass در همین برنامه پخش و وعده نمایش People of the Wind داده شد، مشتاق شدم تا بلکه نسخه ای با کیفیت برتر از فیلم را ببینم؛ بدتر از همه اینکه با سابقه نسخه اصلی، بسیاری از اطرافیان و دوستانم را به تماشای آن تشویق کرده بودم و قبل از شروع پخش با کلی افتخار به خیلی ها SMS زدم که یادآوری کرده باشم. اما همین که دقایقی از فیلم گذشت، احساسی آمیخته از خشم و خجالت وجودم را فرا گرفت.

اول از همه از گفتار فیلم بگویم. در نسخه اصلی، جیمز میسون (James Mason) بازیگر توانای سینمای کلاسیک هالیود با آن فن بیان هنرمندانه به جای "جعفرقلی" شخصیت محوری فیلم حرف زده است. وقتی گفتار او را در کنار گفتار جعفرقلی که در زمینه شنیده می شد مقایسه می کردم، عمیقاً تحت تأثیر انطباق دقیق مفهوم و لحن کلام آن دو در گویش فارسی بختیاری و زبان انگلیسی شدم که از یک سو نشان از ترجمه کلام به بهترین شکل ممکن و از سوی دیگر گویای تبحر جیمز میسون بزرگ در دوبلاژ بود. او به واقع بازی کرده بود؛ یک بازی کلاسیک. اما دوبله فارسی در ضعیف ترین شکل ممکن انجام شده است. کوپکترین اثری از احساس و لحن کلام اصلی (چه در گویش بختیاری جعفرقلی و چه در گفتار انگلیسی جیمز میسون) بازگو نشده است. دوبلاژ در حد قرائت ساده متن ترجمه شده، آن هم گاه به غلط انجام گرفته است. یک مثال اینکه عبارت "بهترین ماست" (ترجمه the best yogurt) به شکل "…او بهترین ِ ماست." بیان می شود که بکلی نامربوط است. جای شگفتی اینکه گروهی از بهترین دوبلورهای کشور آن را دوبله کرده اند.

ترجمه گفتار انگلیسی پر از غلطهای فاحش است. در مقدمه فیلم گفته می شود که "بختیاریها در طی قرنهای گدشته بناهای زیادی نساخته اند و تنها یادمانهای موجود آنها سنگ گورها هستند". اما ترجمه چنین است که "اگرچه ساختارهای آنها در طی قرون تغییر کرده اند…". در صحنه خداحافظی جعفرقلی از فیض الله و خواهرش، عبارت Lion Woman را مترجم محترم به شکل Lying Woman شنیده و آن را "زن دروغگو" به جای "شیرزن" ترجمه کرده است.

اما از کارگردانی مجدد فیلم که هرچه بگویم کم گفته ام. در مقدمه فیلم که آنتونی هووارث (کارگردان) به معرفی جغرافیای بختیاری می پردازد، در نسخه اصلی یک نقشه از خاورمیانه به صورت انیمیشن به نمایش در می آید و در گفتار فیلم، خاورمیانه، رشته کوه زاگرس و محدوده دشت خوزستان تا شهر باستانی اصفهان به عنوان محل زیست و مسیر کوچ بختیاریها ذکر می شود. در آن نقشه نشانی از مرزبندی کشورها نیست. در نسخه جدید نمایش یافته، نقشه مذکور حذف شده و در عوض نقشه جدیدی از کشورهای منطقه با ترسیم مرزها نمایش داده می شود. سپس بخشی از نقشه اصلی که تا چند برابر زوم شده نشان داده می شود.

تصاویر صحنه های کوچ عشایر در فیلم جابجا شده است. به طور مثال صحنه تاب بازی و غذا خوردن کودکان که مربوط به پایان کوچ است و در چراگاههای تابستانی می گذرد به دنبال مراحل آغازین نمایش داده می شود که "مال" هنوز در چراگاههای زمستانی گرمسیر است. به نظر می رسد علت این تدوین هوشمندانه، حذف صحنه هایی از فیلم بوده که روی آنها ترانه هایی با صدای "پروین عالی پور" به همراه موسیقی پخش می شده است. در چندین موقعیت در طول فیلم، هرجا ترانه ای بوده است، آثار خردمندانه قیچی های آقایان به چشم می خورد. آنچه مایه تأسف عمیق است اینکه صحنه هایی که با ترانه همراه است عموماً آنهایی هستند به تصویر کردن شور و هیجان و عواطف مردمان بختیاری در گذر تجربه های دم به دم کوچ است و فقدان آنها ضربه مهلکی به پیکره فیلم زده است.

آنچه بیش از همه چیز دل مرا به درد می آورد تخریب موسیقی بسیار زیبا و دلنواز و البته بسیار هماهنگ با روح حاکم بر صحنه های فیلم است. موسیقی این فیلم که اثری انکارنشدنی بر کیفیت نسخه اصلی فیلم دارد، در صحنه های متعددی تغییر یافته یا جابجا شده است. اول اینکه در هر صحنه ای که موسیقی با صدای خواننده همراه بوده، بکلی عوض شده است. در صحنه پایان عروسی و عزیمت عروس از "مال" پدری، سکوت بر فیلم حاکم می شود که ضمن هماهنگی ستودنی با سکوت اهالی "مال" پدری که دور شدن عروس و همراهان را به نظاره نشسته اند به زیبایی نشانگر اندوه فروخورده و مشترک در دل آنهاست. حال تصور کنید که موسیقی نامربوطی این تصاویر را همراهی کند.

دیگر طاقت نیاوردم و از پای تلویزیون بلند شدم.

حقیقتاً چه دلیلی قانع کننده ای برای تخریب یک اثر درخشان هنری به چنین طرز فجیع و زجرآوری وجود دارد، آن هم از سوی یک برنامه پرمدعا که از شبکه به اصطلاح فرهیختگان پخش می شود.